«Έτσι άρχισε για μένα το μεγάλο ταξίδι στη Μουσική και τη Ζωή...»

«Έτσι άρχισε για μένα το μεγάλο ταξίδι στη Μουσική και τη Ζωή. Με ένα κοστούμι, ένα παλτό, ένα ζευγάρι παπούτσια, τριακόσιες δραχμές για τις πρώτες μέρες και χιλιάδες ευχές για τις υπόλοιπες...».

1950, ο Μίκης φεύγει από την Κρήτη. Η οικογένειά του στηρίζει αυτή του την επιλογή. Επιστρέφει στην Αθήνα για να συνεχίσει τις σπουδές του. Αποφοιτά με έπαινο και παίρνει τα πτυχία αντίστιξης και φούγκας από το Ωδείο Αθηνών.

Τον Μάη της ίδιας χρονιάς η Κρατική Ορχήστρα Αθηνών παρουσιάζει σε πρώτη εκτέλεση το συμφωνικό σκέρτσο «Το Πανηγύρι της Αση-Γωνιάς» υπό τη διεύθυνση του Φιλοκτήτη Οικονομίδη, διευθυντή της Ορχήστρας και καθηγητή του συνθέτη.

«Η Αση-Γωνιά έπαιξε μεγάλο ρόλο στη ζωή μου. Κάθε πρωί πήγαινα στο κρεβάτι του πατέρα μου για να ακούσω άλλη μια ιστορία για την Κρήτη. Κι ανάμεσα σ' αυτές, για την Αση-Γωνιά, που όταν ήταν ο πατέρας μου παιδί ακόμα, τον πήρε ο παππούς μου μαζί του στο πανηγύρι της Αση-Γωνιάς... Με τις διηγήσεις του πατέρα μου, φανταζόμουν με κάθε λεπτομέρεια τη μέρα της γιορτής... Καθώς το κεφάλι μου ήταν γεμάτο μουσική, αποφάσισα να αφιερώσω το πρώτο συμφωνικό μου έργο στην Αση-Γωνιά. Κάπου στα 1946, όταν ήμουν 21 ετών.

Μεσολάβησε όμως ο Εμφύλιος Πόλεμος, οι φυλακές, τα ξερονήσια και η παράνομη δράση μου μέσα στην Αθήνα στα 1948. Τότε, χωρίς να ξέρω αν θα ζήσω, κάτι με έσπρωχνε και σε κάθε ευκαιρία έγραφα τα υλικά για τη Συμφωνική Ορχήστρα του έργου αυτού. Σχεδόν 1.000 σελίδες. Τελικά έζησα και στις 5 Μαΐου ημέρα Πέμπτη του 1950 άκουσα κι εγώ ζωντανά αυτό που ως εκείνη τη στιγμή ήταν μόνο στο μυαλό μου».

Όλη αυτήν την περίοδο γράφει πολλά έργα. Σε πολλά από αυτά, η ρίζα της αρχικής δημιουργίας κρατά από την προηγούμενη δύσκολη δεκαετία. Δοκιμάζει τον εαυτό του σε νέα είδη. Συνθέτει μπαλέτα, συμφωνίες, κινηματογραφική μουσική. Κερδίζει τη διεθνή αναγνώριση. Σε πολλά του έργα, ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του '50, είναι διακριτή η παρουσία της λαϊκής μουσικής.

Είναι αυτά τα χρόνια που ψάχνει να βρει τον δρόμο του ως νέος συνθέτης και ως νέος αγωνιστής. Θέλει Τέχνη που θα αφυπνίζει, Τέχνη αντίσταση στη λήθη, Τέχνη που θα καταφέρνει να αγγίζει τον λαό. Ψάχνει τη γλώσσα εκείνη που θα καταφέρει «να ντύσει τα όνειρα» και εκείνους τους ήχους για να τραγουδήσει τα «φτερουγίσματα της καρδιάς»...

Μουσική για μπαλέτο

Το 1952 παρουσιάζει το μπαλέτο «Ορφέας και Ευρυδίκη». Είναι η πρώτη παραγγελία που πήρε ο συνθέτης από το Ελληνικό Χορόδραμα της Ραλλούς Μάνου.

Τον Νοέμβρη του 1953 ανεβαίνει το μπαλέτο «Ελληνική Αποκριά» σε κείμενα του Βασίλη Ρώτα από την Κρατική Ορχήστρα Αθηνών, το οποίο έμελλε να παρουσιαστεί την επόμενη χρονιά στην Κρατική Όπερα της Ρώμης και το 1957 στο Λονδίνο. Ο σπόρος του Καρναβαλιού «φύτρωσε» στην εξορία της Ικαρίας, όταν ο Μίκης ήρθε για πρώτη φορά σε ουσιαστική επαφή με τη λαϊκή μας μουσική. Το άκουσμα του «Καπετάν Ανδρέα Ζέππου» στο καΐκι που μετέφερε τους εξόριστους από τον Άγιο Κήρυκο έως τον Αρμενιστή τον έκανε να ξεκινήσει μια μεθοδική συλλογή λαϊκών τραγουδιών και να προσπαθήσει να συνδυάσει τη συμφωνική μουσική με τη λαϊκή. Ξαναπαίχτηκε το 1958 στο Παρίσι, στο Theatre Sarah Bernhart από τα μπαλέτα της Ludmilla Tcherina, με διαφορετικό τίτλο, «Le Feu aux Poudres», σε σκηνοθεσία του Ζαν Ρενουάρ.

Το «Μπαλέτο Αντιγόνη», που ολοκληρώθηκε το 1959, υπήρξε παραγγελία του Βασιλικού Μπαλέτου του Λονδίνου (Royal Ballet). Πρόκειται για ελεύθερη απόδοση της ομώνυμης τραγωδίας του Σοφοκλή και αποτελείται από μία πράξη και έντεκα επεισόδια. Πρωταγωνιστούν οι Μαργκότ Φοντέιν και Ρούντολφ Νουρέγιεφ.

Γράφοντας μουσική για τον κινηματογράφο

Το 1953 ξεκινάει η κινηματογραφική πορεία του Μίκη Θεοδωράκη. Το 1954 κάνει πρεμιέρα μια από τις σημαντικότερες νεορεαλιστικές ταινίες του ελληνικού κινηματογράφου, το «Ξυπόλυτο Τάγμα» σε σκηνοθεσία Γκρεγκ Τάλλας. Η ταινία, που αναφέρεται στα χρόνια της Κατοχής, προβάλλεται πρώτα στην Αμερική, όπου η μουσική του Μίκη παίρνει διθυραμβικές κριτικές, και στη συνέχεια στην Ελλάδα.

Λίγα χρόνια αργότερα, και συγκεκριμένα το 1957, ξεκινά η διεθνής καριέρα του Μίκη στον κινηματογράφο, με την ταινία «Η απαγωγή του στρατηγού Κραίπε», των Μάικλ Πάουελ και Εμερικ Πρεσμπέργκερ. Ο σκηνοθέτης Μάικλ Πάουελ έψαχνε έναν Ελληνα συνθέτη, που να μπορεί να αποδώσει όσο πιο αυθεντικά γίνεται την ελληνικότητα και την επαναστατικότητα στη μουσική του φιλμ. Ο νεαρός Μίκης ήταν ιδανικός να αποδώσει αυτά τα χαρακτηριστικά στη σύνθεσή του. Ο Πάουελ θα συνεργαστεί εκ νέου με τον Μίκη το 1959, στην ταινία του, «Honeymoon», η οποία καθιερώνει τον Μίκη στο παγκόσμιο κινηματογραφικό στερέωμα. Το τραγούδι ερμηνεύεται από τον Μαρίνο Μαρίνι, ενώ θα γνωρίσει και πολλές διασκευές, μέχρι και την περίφημη ηχογράφηση από τους «Beatles». Στην Ελλάδα θα εκδοθεί σε στίχους του Νίκου Γκάτσου και θα τραγουδηθεί αρχικά από την Γιοβάννα. Το τραγούδι στα Ελληνικά λέγεται «Αν θυμηθείς τ' όνειρό μου»...

Η Πρώτη Συμφωνία

Η Πρώτη Συμφωνία ολοκληρώθηκε το 1954 στην Αθήνα. Είχε αρχίσει να σχεδιάζεται το 1947 στην Ικαρία, ενώ συνεχίστηκε στη Μακρόνησο. Μάλιστα, όπως έλεγε ο ίδιος ο Μίκης, αποσπάσματα της Πρώτης παίχτηκαν για πρώτη φορά στο κολαστήριο της Μακρονήσου, μπροστά στις σκηνές όπου κρατούνταν οι στρατηγοί του ΕΛΑΣ.

Η Συμφωνία αποτελείται από τρία μέρη και συνοψίζει την έως τότε διαμορφωμένη αισθητική του συνθέτη. Προσπαθεί να αποτυπώσει σε ηχητικά μεγέθη μια συγκεκριμένη ιστορική στιγμή που τον είχε κυριεύσει ολοκληρωτικά, τον θάνατο δύο φίλων του κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου. Αναφέρει χαρακτηριστικά: «Βάζοντας στο χαρτί τις πρώτες ιδέες, τα πρώτα σχέδια της Συμφωνίας μου, αρχικά έδινα διέξοδο στα συναισθήματα και στις ιδέες που με γέμιζαν εκείνη την εποχή. Το αίσθημα της διαμαρτυρίας και του πόνου... Αν υπήρχε η γεύση της ελπίδας σ' αυτήν τη μουσική, σ' αυτές τις μελωδίες, στους ρυθμούς και στα χρώματα, αν σ' αυτόν τον σκοτεινό τοίχο υπήρχαν ανοίγματα, αυτό ήταν έργο περισσότερο της φιλοσοφικής και ιδεολογικής πίστης μου στον άνθρωπο και στο μέλλον του».

Πηγαίνοντας στο Παρίσι

Το 1954 κερδίζει υποτροφία από το Ίδρυμα Κρατικών Υποτροφιών και πηγαίνει στο Παρίσι για να σπουδάσει στο Conservatoir de Paris.

Συνοψίζοντας εκείνες τις στιγμές, θα γράψει χρόνια αργότερα:

«Δίνω εξετάσεις για υποτροφία στο ΙΚΥ. Πετυχαίνω. "Ο φάκελός σας έκλεισε. Δεν πρόκειται να φύγετε". Είμαι δευτέρας κατηγορίας Έλληνας. Έφυγα χάρη στον πατέρα μου.

Παρίσι. Χρόνια δουλειάς. Οι "κρίσεις" αραιώνουν. Οικοδομώ τον εαυτό μου. Κερδίζω τον χαμένο καιρό. Χρειάζομαι θωράκιση. Χρειάζομαι όπλα. Για να ξαναγυρίσω. Πρέπει να γίνω οικονομικά ανεξάρτητος. Να μην πέσω στα δίχτυα τους.

Rue de Lafontaine au roi: Τα κάτεργα. Πλήρωσα ακριβά το τίμημα της οικονομικής ανεξαρτησίας. Οι συνθήκες διαβίωσης, πάνω από γκαράζ, μέσα σε δωμάτια - κλουβιά, είναι αδιανόητες. Εκεί γεννήθηκαν τα παιδιά μου».

Τον Αύγουστο του 1957 πραγματοποιείται στη Μόσχα το Παγκόσμιο Φεστιβάλ Νεολαίας, στα πλαίσια του οποίου διεξάγεται Διαγωνισμός Συμφωνικής Μουσικής. Ο Μίκης κερδίζει το Χρυσό Μετάλλιο Σύνθεσης με το έργο «Πρώτη Σουίτα για ορχήστρα και πιάνο». Πρόεδρος της κριτικής επιτροπής ήταν ο Ντμίτρι Σοστακόβιτς και αντιπρόεδρος ο Χανς Αϊσλερ.

«Στη Σοβιετική Ένωση πρωτοήρθα το 1957. Ήρθα με τη γαλλική αποστολή, με το πλοίο "Μπαλτίκα". Καθώς από μακριά φαινόταν το Λένινγκραντ, ξέσπασα σε αναφιλητά. Η ιδέα ότι θα έβλεπα την πόλη του Λένιν έφερε στη μνήμη μου όλες τις αναμνήσεις της Κατοχής, της Αντίστασης, του Εμφυλίου, της παρανομίας, της φυλακής, της Μακρονήσου. Τους συντρόφους που βασανίστηκαν, σακατεύτηκαν, εκτελέστηκαν. Χίλια δυο πρόσωπα αγαπημένα μπαινόβγαιναν εκείνη τη στιγμή στη μνήμη μου, λες και ήθελαν εγώ ο τυχερός να χαιρετήσω από μέρους τους την ηρωική πόλη του Λένιν».

«Επιτάφιος»

Το 1958 ο Γιάννης Ρίτσος στέλνει στον Μίκη τον «Επιτάφιο» με την παρακάτω αφιέρωση: «Το βιβλίο τούτο κάηκε από τον Μεταξά στα 1938 κάτω από τις στήλες του Ολυμπίου Διός».

Διαβάζοντάς το ο Μίκης, χωρίς καμία πρόθεση το μελοποιεί με λαϊκή μουσική. «Γιατί άραγε; Καταρχήν, νομίζω, από την ανάγκη να παρακολουθήσω την ίδια διαδικασία με τον Ρίτσο. Καθώς παίρνει τους αρμούς, τα δυνατά στοιχεία από τα μοιρολόγια και τη δημοτική μας ποίηση και όντας πάντοτε ο Ρίτσος, θέλει να είναι συνάμα ο οποιοσδήποτε λαϊκός ποιητής, η οποιαδήποτε χαροκαμένη μάνα, η λαϊκή μούσα».

Η μελοποίηση του «Επιτάφιου» έδωσε τελικά τις απαντήσεις σε ερωτήματα που χρόνια βασάνιζαν τον συνθέτη γύρω από την Τέχνη και την αποστολή της, την ικανότητα να φτάνει στον φυσικό της αποδέκτη, τον λαό. «Τώρα δεν είχαμε Τέχνη για τους λίγους και υποκουλτούρα για τους πολλούς. Τώρα δεν είχαμε Λαϊκή Τέχνη χωρίς σύνδεση με τον Λαϊκό Αγώνα και τη ζωντανή νεοελληνική Ποίηση. Είχαμε Τέχνη για τον Λαό. Και όχι για οποιονδήποτε λαό. Αλλά για τον Λαό - ποιητή, τον Λαό - τραγουδιστή, τον Λαό - αγωνιστή».

Από εκείνη τη στιγμή και μετά, τίποτα δεν θα είναι πια το ίδιο, αφού ο Μίκης κατάφερε να φέρει την ποίηση στο τραπέζι του λαού...